Trompetten van Toetanchamon – een artefact dat oorlogen veroorzaakt
In 1922 ontdekte een team Britse archeologen oude muziekinstrumenten in de vorm van trompetten in het graf van Toetanchamon. Een van de trompetten was gemaakt van hout en zilver en had ontwerpen in de vorm van lotusbloemen en bladeren. De andere bestond uit koper en brons en was versierd met afbeeldingen van de goden Ra. Ze werden erkend als de oudste muziekinstrumenten die nog steeds werken. Na een dergelijke ontdekking begonnen er in de moderne wereld mystieke gebeurtenissen plaats te vinden die rechtstreeks verband hielden met het gebruik van pijpen.
Verscheurd door nieuwsgierigheid naar hoe oude muziek klonk, wilden mensen 3000 jaar later de melodie van de trompetten van Toetanchamon horen. De voorbereidingen voor zo’n intrigerende gebeurtenis werden zorgvuldig uitgevoerd. Voor het concert werd gekozen voor een pijp van koper en brons. En ze besloten om wat er gebeurde live uit te zenden op de BBC-radiozender, zodat het eeuwenoude geluid door 150 miljoen mensen over de hele wereld kon worden gehoord.
Het evenement vond plaats in april 1939 in het Cairo Museum. En het begon met het onverklaarbare: om volkomen onbegrijpelijke redenen gingen de lichten in het hele gebouw uit. Pogingen om de verlichting te herstellen leidden tot niets. Het was onmogelijk om zo’n grootschalig en belangrijk evenement te annuleren, daarom werd het concert bij kaarslicht gehouden. Maar daar eindigde de mystiek niet. Vijf maanden later ging Groot-Brittannië de oorlog met Duitsland in en begon de Tweede Wereldoorlog.
Toen begonnen de minister van Oudheden van Egypte en een beroemde egyptoloog anderen ervan te overtuigen dat de pijpen van Toetanchamon niet mochten worden aangeraakt. De gereproduceerde geluiden van muziekinstrumenten hadden een duistere mystieke kracht en konden tragische gebeurtenissen veroorzaken.
Maar de verklaringen van de experts werden met wantrouwen behandeld, en in 1967 begon de trompet van Toetanchamon weer te spelen. En opnieuw viel de elektriciteit uit, maar deze keer in de hele stad, en al snel begon een zesdaagse oorlog tussen de Arabieren en de Israëli’s.
De trompetten leken de mensen te wenken en ervoor te zorgen dat ze, ondanks alle waarschuwingen, hun melodie wilden horen. In 1990 begonnen muziekinstrumenten weer te klinken, wat leidde tot conflicten in de Perzische Golf. En in 2011 wilde het Caïro Museum de oude vondst demonstreren aan een delegatie uit Japan. Een week later begon de Egyptische Revolutie, die het leven kostte aan ruim duizend mensen en nog eens zesduizend gewond raakte.
Een ander interessant verhaal gebeurde met de oude vondst. Tijdens de stadsrellen drong een groep plunderaars het Caïro-museum binnen en stalen enkele tentoonstellingen, waaronder de pijpen van Toetanchamon. Maar na een tijdje werden ze op wonderbaarlijke wijze gevonden, alsof de overvallers die geld wilden verdienen ze zelf terugbrachten. Misschien kwamen de dieven persoonlijk de tragische capaciteiten van muziekinstrumenten tegen en haastten zich om zich te ontdoen van de vervloekte voorwerpen.
Na 2011 speelde niemand meer de trompetten van Toetanchamon, waarschijnlijk omdat hij geloofde in de mystieke krachten van oude muziekinstrumenten of leerde over hun nog grotere kracht.
De trompet van Toetanchamon was een van de zeldzame artefacten die tijdens de recente opstand uit het Caïro Museum werden gestolen. Het 3000 jaar oude instrument wordt zelden bespeeld, maar een BBC-radio-opname uit 1939 legde het angstaanjagende geluid vast.
Onder de ‘wonderbaarlijke dingen’ die Howard Carter beschreef toen hij in 1922 bij kaarslicht in het pas ontdekte graf van Toetanchamon tuurde, bevonden zich twee trompetten, een zilveren en een bronzen.
Ruim drieduizend jaar lang hadden ze gedempt in de Vallei der Koningen gelegen, dicht bij de mummie van de jonge koning. Gevonden in verschillende delen van het graf van Toetanchamon, beide waren versierd met afbeeldingen van Egyptische goden die werden geïdentificeerd met militaire campagnes.
Beiden werden tentoongesteld in het museum van Caïro, maar toen er tijdens de recente opstand werd ingebroken, verdween het bronzen instrument. Gelukkig was de zilveren weg op tentoonstellingstour.
Egyptologen waren al aan het wankelen door het verlies van veel van de oudheden van het land , en velen vonden de diefstal van een van de oudste nog bestaande muziekinstrumenten ter wereld bijzonder aangrijpend.
Veel van dergelijke voorwerpen zouden in de oudheid zijn geplunderd en omgesmolten, zegt Margaret Maitland, egyptoloog uit Oxford. “Er was een reëel gebrek aan edelmetaal, dus er was sprake van systematische terugwinning”, aldus mevrouw Maitland.
De trompet werd onlangs – naar verluidt samen met andere voorwerpen van Toetanchamon – gevonden in een tas in de metro van Caïro.
Vanwege het kwetsbare karakter van de trompetten is hun geluid slechts een paar keer nagebootst.
Vroege radio-omroepen zagen het potentieel voor een buitengewone opname, en in 1939 werd de Egyptian Antiquities Service overgehaald om deel te nemen aan een BBC-uitzending vanuit het Cairo Museum naar de wereld.
Rex Keating, een radiopionier die het museum hielp overtuigen, werd uitgekozen om het op een zondagmiddag aan naar schatting 150 miljoen luisteraars wereldwijd te presenteren.
Om de toon te zetten, interviewde hij eerst Alfred Lucas, een van de laatste overlevenden van Carters team, en de man die verantwoordelijk was voor het herstellen van de schatten van Toetanchamon.
Met nog vijf minuten te gaan voordat de trompet klonk, vielen de lantaarns van de wachters uit en werd het museum in duisternis gehuld. Een bij kaarslicht verlicht Caïro werd doorverbonden naar Londen.
Meneer Keating telde vervolgens af naar de uitzending: “Nog één minuut. Vanuit mijn ooghoek zie ik Lucas, die ernaar streeft onbezorgd te kijken – maar het trillen van het script in zijn hand verraadt zijn opwinding…”.
De bezorgdheid van de heer Lucas was begrijpelijk gezien het verhaal dat de heer Keating ooit vertelde over een eerdere poging om op de zilveren trompet te spelen in het bijzijn van koning Farouk van Egypte.
Zijn verhaal gaat dat het kostbare instrument verbrijzelde, mogelijk doordat er een modern mondstuk in werd geplaatst om het te bespelen. Volgens het kleurrijke verslag van de heer Keating bleef de heer Lucas zo verbrijzeld achter als de trompet en had hij behandeling in het ziekenhuis nodig. Het instrument werd tenminste gerepareerd.
En toen kwam het moment. De luisteraars waren geboeid.
De muzikant die voor deze legendarische uitzending werd gekozen was bandlid James Tappern. Zijn zoon Peter, ook een trompettist, herinnerde zich hoe dit het verhaal van zijn jeugd was, en een verhaal dat zijn vader graag vertelde:
‘Hij was er eigenlijk best trots op’, zegt hij.
Maar de enige opname die zijn ouders hadden van de originele uitzending, een fragiele plaat uit 78, ging kapot tijdens een verhuizing. Het zou tientallen jaren duren voordat hij eindelijk de originele BBC-opname hoorde.
“Ik was verbaasd over de kwaliteit ervan”, zei hij. “Hoe de oorspronkelijke trompettisten ze bespeelden, gaat mij totaal te boven… [mijn vader] gebruikte moderne mondstukken, maar de feitelijke expertise die hij gebruikte is behoorlijk verbazingwekkend.”
Het is onwaarschijnlijk dat het goede nieuws over de terugkeer van de trompet een stormloop van archeologen zal aankondigen die oude instrumenten in musea gaan uitproberen, zegt mevrouw Maitland:
“Het is heel verleidelijk om te willen horen hoe deze instrumenten zouden hebben geklonken, maar het is gewoon te gevaarlijk, vooral als dit enkele van de enige voorbeelden zijn.”
De vloek van koning Tut
Er is een hele wetenschap ontstaan rond de studie van oude muziek, waarbij de originele instrumenten te kwetsbaar zijn om te bespelen of niet meer bestaan.
Archeologen en archeomusicologen kunnen nog steeds een idee krijgen van hoe ze geklonken zouden kunnen hebben.
Richard Dumrill, beschouwd als ’s werelds grootste autoriteit op het gebied van de muziek van het Oude Nabije Oosten, is er één. Hij reconstrueerde de Zilveren Lier van Ur, ontdekt door Leonard Woolley in het hedendaagse Irak rond dezelfde tijd dat het graf van Toetanchamon werd opgegraven.
De heer Woolley, een briljante archeoloog, herkende een stapel verwrongen metaal in een tombe als de overblijfselen van een 5000 jaar oude lier. Hij goot was in de ruimte waar het instrument had gelegen om de vorm terug te krijgen.
De heer Dumbrill gebruikte de cast en de aantekeningen van de heer Woolley om de lier na te bootsen, inclusief de darmsnaren van dieren. De geluiden die het maakt roepen een wereld op die nog ouder is dan die van Toetanchamon.
Het Lost Sound Orchestra heeft, zoals de naam al doet vermoeden, tot doel andere oude werelden tot leven te brengen. Met behulp van laptops proberen experts digitaal geluid te maken van virtuele instrumenten, zoals die op oude Griekse vazen. Ze begonnen met de epigonion (een oud snaarinstrument) uit de 2e eeuw voor Christus.
Maar dit is niet alleen maar een academische oefening; het project creëert de mogelijkheid van een orkest van verloren klanken, verzameld van over de hele wereld via digitale technologie.
Terwijl de trompet van Toetanchamon nogmaals weerklinkt, overtuigt het verlies – en de terugkeer – van zo’n gevierd artefact een deel van de beroemde vloek van Toetanchamon. Niet in de laatste plaats het schijnbare vermogen van de trompet om oorlog op te roepen.
Kapelgenoot Tappern had immers vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog trompet gespeeld. De curator van het Toetanchamon Museum in het Caïro beweert dat de trompet ‘magische krachten’ bezit en werd geblazen vóór de eerste Golfoorlog, en door een medewerker in de week vóór de Egyptische opstand.
Tegenwoordig liggen beide muziekinstrumenten in het Egyptisch Museum te Caïro. De trompetten zijn niet de enige trompetten uit de Egyptische oudheid die zijn gevonden; in het Louvre te Parijs ligt nog een trompet uit de Ptolemaeïsche periode.
Wie heeft er stiekem trompet gespeeld op deze trompetten?
De Trompetten van Toetanchamon
De oudste trompetten waren gemaakt van uitgeholde dierenhoorns, takken en schelpen zoals schelphoorns. Oorspronkelijk waren het waarschijnlijk niet veel meer dan primitieve megafoons en de geluiden die ze maakten waren hard en mogelijk bedoeld om boze geesten bang te maken. Dit kan een van de redenen zijn dat trompetten altijd een magische connotatie hebben gehad en vaak in rituele contexten worden gebruikt. De trompetten van Toetanchamon zijn gemaakt van hout en brons. Ze zijn ongeveer 58 cm lang en 4 cm breed, met een gat voor de mond aan de ene kant en een breder uiteinde aan de andere kant om het geluid te versterken en er een trompet van te maken.
De vroegste trompetten in Egypte lijken te zijn gebruikt voor militaire doeleinden, om soldaten op het slagveld te waarschuwen en mogelijk aan te sturen. In het licht hiervan is het logisch dat een farao begraven zou zijn met trompetten, aangezien hij deze waarschijnlijk ooit zou hebben gebruikt om met zijn legers te communiceren. Vanwege het militaire gebruik van trompetten in de Egyptische geschiedenis werden trompetten in de oude Egyptische cultuur waarschijnlijk geassocieerd met oorlog – wat interessant is gezien de bewering van Egyptische archeologen, zoals Zahi Hawass, dat de trompetten magische krachten hebben die verband houden met oorlog.
Op de avond dat hij trompet op de radio zou spelen, viel in Caïro vijf minuten voordat hij zou beginnen de elektriciteit uit en moest Rex zijn script bij kaarslicht voorlezen toen het in Londen werd uitgezonden. Vijf maanden na dit spektakel ging Groot-Brittannië de oorlog tegen Duitsland in.
Volgens sommige verslagen werd een van de trompetten ook bespeeld vlak voor de Zesdaagse Oorlog in 1967 en vlak voor het begin van de Golfoorlog in 1990. Een van de trompetten werd blijkbaar ook bespeeld vlak voor de Egyptische opstand tegen Hosni Mubarak in 2011. Tijdens de plunderingen werden de trompetten gestolen. Later werden ze op mysterieuze wijze teruggestuurd.
Dit zijn zeer interessante toevalligheden als ze waar zijn. Het probleem is dat ze voor het grootste deel niet verifieerbaar zijn. Volgens de egyptoloog Hala Hassan, een voorstander van het idee dat de trompetten vervloekt zijn, werd een van de trompetten in 1967 en opnieuw in 1990 bespeeld door anonieme studenten die een onderzoek uitvoerden naar de artefacten van Toetanchamon. Bovendien zei Hassan dat in 2011, een week voordat de revolutie uitbrak, een medewerker, opnieuw anoniem, van het museum het artefact had gefotografeerd en gedocumenteerd en dat hij het blijkbaar bespeelde. Tot nu toe zijn deze verhalen anekdotisch en bieden ze geen sluitend bewijs voor de realiteit van de vloek.
