‘Lang niet alle complotdenkers zijn gewelddadig’
Bedreigingen
Ook tegen „sluipende ontwikkelingen” moet de AIVD ons waarschuwen, zeggen onderzoekers naar aanleiding van het jaarverslag.
Hoe gevaarlijk zijn complotdenkers nu werkelijk voor de democratie en haar burgers?
Dat is de vraag waarmee onderzoekers naar extremisme achterblijven na de publicatie van het AIVD-jaarverslag over 2022 en het bijbehorend media-offensiefje van AIVD-baas Erik Akerboom. De dienst haalde maandag alle journaals en beheerste de sociale media met haar waarschuwing tegen complotdenkers als een „ernstige dreiging” voor de democratische rechtsorde.
„Het gedachtegoed dat Nederland wordt geregeerd door een kleine, kwaadaardige elite die de bevolking wil onderdrukken, tot slaaf maken en zelfs vermoorden, vormt een ernstige dreiging voor de democratische rechtsorde van Nederland”, schreef de dienst. De AIVD schatte de groep aanhangers op meer dan honderdduizend.
Voor het eerst in zijn publicaties introduceerde de dienst de term „anti-institutioneel” extremisme. Daarmee doelde de dienst op burgers die het via social media, maar ook huisbezoeken voorzien hebben op politici, bestuurders, journalisten, wetenschappers en andere dragers van de democratische rechtsstaat. Die kunnen zich steeds minder vrij uiten als gevolg van bedreigingen en intimidaties en moeten soms zelfs worden bewaakt. RIVM-baas Jaap van Dissel kreeg die bewaking. Vice-premier en D66-leider Sigrid Kaag werd geconfronteerd met huisbezoek van een fakkeldragende politiek tegenstander.
De Leidse onderzoeker Jelle van Buuren, in 2016 in Leiden gepromoveerd op „systeemhaat”, vindt het „passend” voor de AIVD als hoeder van de democratische rechtsorde, „deze dreigingen signaleert en agendeert”. Inhoudelijk mist hij echter onderscheid tussen zeer uiteenlopende soorten van complotdenkers. „Daardoor kunnen onbedoeld onschuldige mensen verdacht worden gemaakt.”
Foeteren
„In de praktijk heb je complotdenkers in werkelijk alle soorten en maten”, vertelt Van Buuren, „daarvan is maar een enkeling echt gevaarlijk.” In 2016 beschreef Van Buuren in zijn proefschrift de archetypische „boze, kritische burger”. De Leidse onderzoeker vertelt: „Die kan om allerlei redenen – ze zijn niet goed in het ziekenhuis geholpen, hun kind krijgt geen woning – schelden op een ‘kwaadwillende elite’. Maar dat hoeft helemaal geen voorbode te zijn voor geweld, en kan gewoon als metafoor zijn bedoeld.”
Daarnaast onderscheidde Van Buuren in 2016 ‘Deserteurs’: burgers die nergens meer aan mee willen doen, hun kinderen van school halen, niet meer naar het ziekenhuis gaan, vaccinaties weigeren. In het AIVD-rapport van maandag staat deze groep beschreven als aanhangers van „een parallelle samenleving met een eigen schaduwregering en eigen geld”. Veel media dachten hierin ‘Forum-land’ van FVD-leider Thierry Baudet te herkennen met eigen scholen, apps en munt.
Ten derde zijn er de ‘systeemhaters’ die geloven dat de heersende democratie onderdrukkend werkt en daarvoor voortdurend nieuwe aanwijzingen zien. „Hoe vervelend ook: slechts een enkeling van die systeemhaters wordt echt gewelddadig”, zegt Van Buuren. Als voorbeeld noemde hij Volkert van der G., de moordenaar van politicus Pim Fortuyn.
Breivik
Tot nu toe ging het buitenland Nederland voor wat betreft gewelddadige optredens van complotdenkers, constateert terrorisme-expert Teun van Dongen. Hij is verbonden aan het International Centre for Counter Terrorism (ICCT) in Den Haag. Extremisten als Anders Breivik in Noorwegen en de Australiër Brenton Tarrant meenden dat kwaadwillende elites hun (blanke) bevolkingen uitleverden aan moslims. Ze kwamen daartegen in verzet met zeer bloedige aanslagen.
Dat kon niet gezegd worden, aldus Van Dongen, over de Facebook-gebruikers die premier Rutte en andere politici doodwensten – de AIVD verwijst er naar in zijn jaarverslag. Eenmaal opgepakt, verontschuldigden de verdachten zich tegenover de rechter voor hun doodsbedreigingen. Ze stelden dat ze zich hadden mee laten slepen, of er door anderen „waren ingeluisd”.
Toch vindt Van Dongen het belangrijk” dat de AIVD waarschuwt tegen „sluipende ontwikkelingen in Nederland die veel minder spectaculair en zichtbaar zijn dan aanslagen”. Daarbij gaat het niet alleen maar om intimidaties van politici of rechters. „Als mensen bijvoorbeeld niet meer in de zorg willen werken omdat ze het zat zijn steeds voor ‘nazi’ uitgescholden te worden, dan heb je als samenleving ook een flink probleem.”
Het signaleren van het ene probleem, roept wel een belangrijk ander probleem op, ziet Van Dongen. „Want wie gaat de complotdenkers aanpakken en voorkomen dat een en ander uit de hand loopt?” De AIVD kan , samen met de politie, sociale media intensief monitoren en bedreigers eruit plukken. Maar verder?
„Hier is een veel breder, veel maatschappelijker antwoord nodig”, stelt Van Dongen. De ICCT-expert hoopt dat burgers, mainstream-media en leraren zich door publicaties als het laatste AIVD-jaarverslag realiseren wat er voor de democratie op het spel kan staan, en hun verantwoordelijkheid nemen. Media en leraren zouden wat Van Dongen betreft actiever leerlingen en anderen kunnen voorlichten over de manier waarop extremistische boodschappen worden gebracht.
